Kok Gumbaz Masjidi

1435 yilda Shamsiddin Kulol maqbarasi qarshisidagi Dorut-Tillavat arxitektura majmuasida Shahrisabzdagi eng katta Juma kuni o'tkaziladigan kok-gumbaz masjid qurilgan. Uning portalidagi yozuvda Ulug'bek tomonidan otasi Shahrux nomidan qurilganligi haqida yozilgan.

Kok-gumbaz masjidi mo'g'ulgacha bo'lgan bino poydevorida qurilgan va uning qurilishi paytida me'morlar qadimiy binoning tartibiga rioya qilishgan. Masjidga bir vaqtlar yozgi galereyalar tutashgan bo'lib, ular ko'plab gumbazlar bilan qoplangan kamarlarni qo'llab-quvvatlovchi kvadrat ustunlarning poydevorlarini saqlab qolishgan. Uning Sharqiy portalidagi kuchli ustunlar bezaklar bilan bezatilgan, Timpanada esa Ulug'bek davriga xos bo'lgan mozaik yulduzli girix tasvirlangan. Portalda Arabcha yozuv saqlanib qolgan: "bu masjid baland joyda chiroyli... unda katta gumbaz bor. Shahrisabzdagi bu gumbaz yashil shahar ustidagi moviy osmon kabi ko'rinadi." Asosiy portalning ustunlarida tomga olib boradigan spiral zinapoyalar mavjud. Pilonlar ustunlariga kichik minoraga o'xshash guldasta minorasi tutashgan. Pastki qismida u marmar bilan qoplangan va majolika poytaxti bilan yakunlangan. Shimoliy va Janubiy jabhalar masjid ichkarisiga olib boradigan ochiq yo'laklar bilan bezatilgan.

Masjidning tepasida ko'k keramik plitkalar bilan qoplangan ajoyib ulkan gumbaz bor. U masjidga nom berdi – Kok-gumbaz, bu so'zma – so'z "ko'k gumbaz"degan ma'noni anglatadi. Gumbazning silindrsimon tamburi atrofida Qur'onning "g'alaba"surasidan oyatlarni o'z ichiga olgan kufik yozuv bor. Uning ustida terakota bezaklari bilan ko'k rangli chiziq bo'ylab oq sirlangan plitkalar bilan qoplangan so'zlar: "hukmronlik Allohga, boylik Allohga tegishli".

Kok-gumbaz masjidining ichki maydoni deyarli kvadrat bo'lib, asosiy nuqtalarga yo'naltirilgan to'rtta chuqur chuqurchaga ega. Ganch stalaktitlari bilan to'ldirilgan g'arbiy joyda Mihrab joylashgan. Masjid devorlarining butun yuzasi oq ganch bilan qoplangan va eng nozik ko'k-ko'k bezaklar bilan bo'yalgan.

Kok-gumbaz bir necha asrlar davomida Shahrisabzning asosiy masjidi bo'lib kelgan. Ulug'bek davrida uning sharqida mazar tashkil topgan, unda Temuriylar tegishli bo'lgan Barlas naslidan bo'lgan olijanoblar va ruhoniylarning qabrlari saqlanib qolgan. Marmar qabr toshlarida Shahrux va Ulug'bek yurishlarida qatnashgan harbiy boshliqlarning ismlari uchraydi.

Dorut-Tillavat me'moriy majmuasi Shahrisabzning yorqin tarixiy o'tmishini eslatib, unutilmas taassurot qoldiradi.