Hazret-Xizr Masjidi

Hazret-Xizr masjidi (variantlari Hazrat-Xizr, Xo'ja Xidr masjidi) o'ziga xos tarzda qiziqarli va go'zaldir, O'zbekistonga tashrif buyurish va bu ulug'vor inshootni ko'rmaslik kechirilmas edi.

XIX asr boshida qurilgan masjid o'sha davrdagi o'rta Osiyo arxitektura maktabining yorqin vakili hisoblanadi. O'sha davrdagi inshootlarga xos bo'lmagan o'ziga xos konstruktiv yechim masjid binosini yanada jozibali qiladi. Nisbatan yoshligi tufayli bino hozirgi kungacha juda yaxshi holatda saqlanib qolgan.

Bu erga kelganlarni ulug'vor Portal va yodgorlik ustunlari bo'lgan Ivan hayratda qoldiradi, shinam so'fiy monastiri (xanaka) zabt etadi va binolarning ichki qismidagi Filigree rasmlari befarq qoldirmaydi.

Hazret-Xizr masjidi tarixi

Xizra payg'ambar nomi bilan atalgan masjid qurilishi tarixi ham qiziq. Qadimgi davrlarda, Islom bu cho'l joylarga kelishidan oldin, bu hududda yashovchi odamlar ma'lum bir oqsoqolni hurmat qilishgan va uni o'lmaslikning timsoli deb hisoblashgan. Keyingi davrlarda (XI asr) bu yerda Samarqandning birinchi masjidlaridan biri qurilgan, afsuski, mo'g'ul-tatarlar bosqini paytida vayron qilingan. Bundan ko'rinib turibdiki, masjidning Samarqandning ko'p asrlik tarixi me'yorlariga ko'ra nisbatan yosh bo'lishiga qaramay, u ko'tarilgan mahalla juda chuqur tarixiy ildizlarga ega. Va, albatta, ko'plab qadimiy inshootlar singari, masjid ham bu joylarning qadimgi aholisi aytib beradigan sirli hikoyalar, qiziq afsonalar va e'tiqodlar bilan o'ralgan.

XIX asrda qurilgan Hazret-Xizr nomli masjid Afrasiab qadimiy shaharchasi ustida joylashgan. Afrasiab hududida olib borilgan qazishmalar asosida tarixchilar va olimlar hozirgi masjid binosi xi asrda qurilgan qadimiy diniy inshootlar poydevorida qurilgan degan xulosaga kelishdi. Qadim zamonlarda mahalliy aholi bu yerga Xizra payg'ambarga kelib, yaxshi hosil yetishtirish, uzoq safardan qaytish va boshqa ko'plab maishiy ehtiyojlarini so'rab murojaat qilgan. Diniy inshootlardan tashqari, eski Samarqand chegarasidan tashqarida mahalliy aholi hayoti uchun muhim ob'ektlar joylashgan. Masalan, argizning qadimiy suv o'tkazgichi (suv ta'minoti), uning tizimi shaharni suv bilan ta'minlagan.

1823 yil oxiriga kelib faoliyat ko'rsatishni boshlagan masjidning tavsifiga qaytsak, u Samarqandda Islomni tasdiqlagan Kusam maqbarasini (musulmonlar tomonidan hurmatga sazovor bo'lgan Buyuk Payg'ambar Muhammadning amakivachchasi) o'z ichiga olgan shahi Zinda me'moriy majmuasining ajralmas qismi bo'lganligini ta'kidlash kerak.

Hazret-Xizr masjidining arxitekturasi

Masjid binosining me'moriy tuzilishi Samarqand tarixiy inshootlarining odatiy konfiguratsiyasidan farq qiladi. Muhtasham binoga birinchi qarashda, milliy bezaklar bilan hashamatli bezatilgan kuchli ustunlar tomonidan qo'llab-quvvatlanadigan ayvonning baland kamar joyi e'tiborni tortadi. Kvadratning qat'iy shakllariga ega bo'lgan so'fiy monastirining tubida Makka tomon ishora qiluvchi namoz Mihrab joylashgan. Xanakaning ikki tomonida ikkita kichik ibodat xonasi mavjud.

Ammo masjidning haqiqiy bezaklari g'ayrioddiy go'zallikning darvazaxana portallari va ochiq ish bilan bezatilgan kirish eshiklari hisoblanadi. Ajoyib rasm bilan bezatilgan gumbazning ta'riflab bo'lmaydigan go'zalligi. Binoning ichki bezaklari oqlangan devor rasmlari bilan to'ldirilgan. Naqshlar orasida turli xil tarixiy voqealarni ko'rsatadigan devorlarga o'yilgan sanalar ajralib turadi. Yaqin atrofda Sharqiy minora binosi joylashgan.